Media and Society
सध्याच्या जागतिकीकरणाच्या युगात जिथे असंख्य चर्चांना माध्यमांमध्ये स्थान मिळते, तिथे माध्यमांची भूमिकाही चर्चेचा विषय आहे. आज प्रसारमाध्यमे एका मोठ्या जागतिक उद्योगाचे रूप धारण करत आहेत. जर एखादा उद्योग जागतिक झाला तर नक्कीच त्याच्या चिंता आणि हितसंबंध देखील जागतिक बनतात. यामध्ये समाविष्ट असलेले उपग्रह, उच्च तंत्रज्ञान इतके महागडे आहे की, त्यावर किती भांडवल खर्च झाले याची कल्पनाही सामान्य माणसाला करणे शक्य नाही. म्हणूनच ते केवळ अभिव्यक्तीचे माध्यम इत्यादी एक-आयामी गोष्टींद्वारे समजू शकत नाही.
जनसंवादाच्या डिजिटल साधनांच्या उत्पादनात आणि प्रेसच्या वापरामध्ये खूप फरक आहे. हा फरक केवळ आपल्या मनावर त्यांच्या प्रभावामुळे नाही तर माध्यमांच्या ताब्यात किंवा नियंत्रणामुळेही फरक पडतो. याचा लोकांच्या विचारसरणीवरही परिणाम होतो. म्हणूनच समाज आणि सरकार योग्य मार्गावर चालण्यासाठी माध्यमांनीही समीक्षक आणि खऱ्या मार्गदर्शकाच्या भूमिकेत हजेरी लावली पाहिजे, असे विचारवंतांचे मत आहे. माध्यमांचे महत्त्व ओळखून त्याला ‘चौथा स्तंभ’ म्हणतात. छापखाना हे भांडवलशाही तंत्र होते ज्यात सामान्य माणसाचा हस्तक्षेप नगण्य होता. सरकारी सेन्सॉरशिप, करमणूक कर आणि अनुदानाचा भाग वगळता, सिनेमा हे सामान्यत: खाजगी व्यावसायिक माध्यम होते आणि एफएमपूर्वी, रेडिओ ब्रिटिश तत्कालीन देशी लोकशाही सरकारच्या देखरेखीखाली वयात आले होते.
समाज घडवण्यात सर्व प्रकारच्या माध्यमांची भूमिका वेगळी असते. समाजाच्या अनेक समस्या आहेत जसे- लहान मुले, वडीलधारी महिला, महिलांच्या समस्या, तरुणांच्या दिशाहीनतेच्या समस्या. ज्यामध्ये माध्यमांची भूमिका महत्त्वाची असते. पारंपारिक माध्यमे, सिनेमा, वर्तमानपत्रे, रेडिओ, दूरदर्शन, नवीन माध्यमे असे अनेक प्रकार आहेत. पारंपारिक माध्यमांचे अस्तित्व जतन केले जाते, अशा अनेक ठिकाणी त्याचा वापर केला जातो. पथनाट्य, कठपुतली नृत्य, यांचा वापर आजही सर्वसामान्यांमध्ये जनजागृती करण्यासाठी केला जातो. आजही दिल्लीतील मोठमोठ्या वसाहतींमध्ये पोलिस लाऊडस्पीकर द्वारे लोकांना आवश्यक माहिती देतात. दिल्लीच्या एमसीडी निवडणुकीतही लोक ढोल या पारंपरिक माध्यमाने प्रचार करताना दिसले.
सामाजिक विकासात सक्रिय भूमिका बजावणे हे वृत्तपत्राचे कार्य आहे. हे माहिती देते, शिक्षित करते, मनोरंजन करते आणि लोकांना साक्षर करते. वृत्तपत्र हे निःसंशयपणे भावना आणि माहितीच्या देवाणघेवाणीचे प्रमुख साधन आहे. तथ्यात्मक बातम्या असल्याने वर्तमानपत्राचे स्वतःचे वेगळे वैशिष्ट्य आहे. वर्तमानपत्रात प्रसिद्ध झालेल्या बातम्यांवर लोक आंधळा विश्वास ठेवतात. वृत्तपत्रात प्रसिद्ध होणारी प्रत्येक बातमी खरी आहे, असे ते मानतात. त्यामुळे प्रिंट मीडिया कर्मचाऱ्याची जबाबदारी इथे महत्त्वाची ठरते.
देशात रेडिओ हे माध्यम इंटरनेट झाले असले तरीही अनेक लोक आजही ऐकतात. रेडिओची स्वतःची खासियत आहे. ट्रान्झिस्टर म्हणून ते स्वस्त असले तरी ते वापरण्यासही अतिशय सोपे आहे. हे तरुण, वृद्ध, गरीब आणि श्रीमंत सर्वांना एकत्र आणते. टेलिफोनी कार्यक्रमात प्रत्येकजण आपले मत मांडू शकतो. मुलांसाठी स्वतंत्र कार्यक्रम, महिला, वृद्ध, शेतकरी, तरुणांसाठी स्वतंत्र कार्यक्रम रेडिओवरून प्रसारित केले जातात. यातून समाज आणि व्यक्ती यांच्यात समंजसपणा आणि सहिष्णुता निर्माण होते.
दूरचित्रवाणी माध्यमाचे सुरुवातीपासूनच समाजावर अनेक परिणाम झाले आहेत, जेव्हा दूरदर्शन भारतात आले तेव्हा त्याला ‘इडियट बॉक्स’ असे म्हटले गेले. त्यामुळे प्रेक्षक आळशी होतील असा लोकांचा विश्वास होता. दूरदर्शन विविध प्रकारचे मनोरंजन, खेळ, बातम्या, स्त्रिया, मुले, युवक इत्यादींसाठी प्रबोधनात्मक कार्यक्रम सादर करते. अगदी अलीकडे, उत्तर प्रदेशातील लखनऊमध्ये भूकंपाच्या वेळी पडलेल्या इमारतीत आपला जीव वाचवणाऱ्या एका लहान मुलाने नंतर सांगितले की, त्याला टेलिव्हिजनवर ‘डोरेमॉन कार्टून’ पाहून हे शिकायला मिळाले. नवीन माध्यम हा एक जादुई आविष्कार आहे, वृत्तपत्र, रेडिओ, दूरदर्शन इत्यादी नवीन माध्यमांचा वापर करता येतो.
न्यू मीडिया अंतर्गत, सोशल मीडिया आहे ज्यामध्ये व्हॉट्सअ‍ॅप, फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम इत्यादी रीअल टाईम मेसेजिंग अॅप्लिकेशन्स आहेत जे परस्परसंवादी आहेत जिथे देशाच्या आणि परदेशातील कोणत्याही कोपऱ्यातून त्वरित संवाद स्थापित केला जाऊ शकतो. नवीन माध्यमांनी समाजात बरेच बदल केले आहेत, या माध्यमातून डेटा काही सेकंदात ट्रान्सफर होतो. जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातून कोणतीही माहिती यायला खूप कमी वेळ लागतो.
सर्व माध्यमांप्रमाणेच त्याचेही नकारात्मक पैलू आहेत, परंतु जर आपण सकारात्मक पैलूंवर नजर टाकली तर त्याने जग जवळ आणले आहे. 1950 साली मार्शल मॅक्लुहान यांनी त्यांच्या “मीडियम इज द मेसेज” या पुस्तकात म्हटले होते की, आगामी काळात दळणवळण तंत्रज्ञानामुळे जग खूप लहान होईल आणि त्याला “ग्लोबल व्हिलेज” ही संकल्पना दिली जाईल. कोरोना महामारीच्या काळात आरोग्य, शिक्षण, कृषी, व्यवसाय, सर्वच क्षेत्रात नवीन माध्यमांची भूमिका महत्त्वाची ठरली आहे. रोजगार वगैरे सर्व नवीन माध्यमांकडे वळले. सध्या सोशल मीडियासमोर अनेक आव्हाने आहेत. विशेषतः त्याच्या विश्वासार्हतेबाबत आव्हान. सोशल मीडियावर फॉरवर्ड केल्या जाणार्‍या बातम्यांच्या आधारे लोक त्यांचे मन तयार करतात आणि ते सत्य मानतात. त्यामुळे कधी-कधी मोठ्या घटना घडताना दिसतात. सध्या, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि चॅट जीपीटीमध्ये होत असलेल्या घडामोडींमध्ये माहिती आणि समाजाच्या क्षेत्रात क्रांती घडवून आणण्याची पूर्ण क्षमता आहे. चॅट जीपीटी गुगलची जागा घेईल असाही अंदाज वर्तवला जात आहे, पुढचा काळ अधिक प्रगतीशील आणि आव्हानात्मक असणार आहे. ज्याचा समाजावर खूप मोठा परिणाम होईल.