Earth in crisis
प्राचीन काळी मनुष्य निसर्गाचा उपासक होता, जिथे त्याने स्वतःला निसर्गाचा सेवक म्हणून पाहिले. ज्यामध्ये शोषणाची भावना नव्हती आणि जीवन पूर्णपणे निसर्गावर अवलंबून होते. यामध्ये निसर्गाच्या पूजेबरोबरच त्याच्या श्रेष्ठतेची जाणीव होते. मग प्रश्न असा पडतो की असमतोल कुठून सुरू झाला! उत्तर सोळाव्या शतकातील वैज्ञानिक वृत्तीच्या विकासामध्ये आहे ज्याने मनुष्य हा सर्वोच्च प्राणी आहे आणि निसर्ग ही वस्तू आहे यावर जोर दिला होता. इथूनच निसर्गाप्रती आपल्या भावना, नैतिकता आणि भावना बदलू लागल्या. आता माणूस स्वतःला मालक आणि निसर्गाला गुलाम समजू लागला. औद्योगिक क्रांती, बाजारवाद, भांडवलशाही आणि उपभोगवाद यांनी माणसाची आनंदाची इच्छा इतकी वाढवली की पृथ्वीवरील कोणताही प्राणी प्रभावित झाल्याशिवाय राहू शकत नाही. आणि हवामानातील बदल हा या अंधाधुंद औद्योगिकीकरणाचा परिणाम आहे.
1880 पासून पर्यावरणाला औद्योगिकीकरणाचा फटका बसत आहे. मानवापासून ते समुद्रात राहणाऱ्या जीवांपर्यंत कोणीही पर्यावरणाच्या हानीपासून अस्पर्शित नाही. समुद्रात पडलेला हजारो टन कचरा आणि त्यातून नामशेष होत असलेल्या प्रजाती याची साक्ष देत आहेत. आज वाहने आणि कारखान्यांमधून निघणाऱ्या धुरामुळे मोठी शहरे गॅस चेंबरमध्ये बदलत आहेत, त्यामुळे परिस्थिती स्फोटक राहिली आहे. प्रत्येक जीव आपल्या अस्तित्वासाठी लढत असतो. कारण प्रत्येकजण एकमेकांवर अवलंबून असतो. आणि परावलंबनाचा हा नाजूक दुवा स्वार्थी माणसाने नष्ट केला आहे. उदाहरणार्थ – दररोज तीस फुटबॉल मैदानांएवढी उष्णकटिबंधीय जंगले तोडली जात आहेत आणि दररोज सुमारे वीस प्रजाती नष्ट होत आहेत. माणसाची उपभोग घेण्याची तळमळ त्याला कुठे घेऊन जाईल आणि सोडून जाईल हे समजणे फारसे अवघड नाही. कोविड महामारी हे त्याचे जिवंत उदाहरण आहे आणि कदाचित एक इशाराही आहे.
वाढती लोकसंख्या पृथ्वीच्या संसाधनांवर बोजा बनली आहे आणि विकसित आणि विकसनशील देशांनी वाढत्या लोकसंख्येवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी कोणतेही विशेष प्रयत्न केलेले नाहीत. एवढ्या प्रचंड लोकसंख्येसाठी संसाधने उपलब्ध करून देणे पृथ्वीला शक्य नाही. आपण वर्षभर पृथ्वीच्या संसाधनांचा ज्या प्रकारे वापर करत आहोत ते पुन्हा तयार करण्यासाठी सुमारे दीड वर्ष लागतील. यासाठी ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क या जागतिक संस्थेद्वारे दरवर्षी ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ घोषित केला जातो.
या असमतोलामुळे अवकाळी पाऊस, दुष्काळ, चक्रीवादळ, भूकंप, वादळे यांना जन्म दिला आहे. नद्या, समुद्र आणि पर्वत हे सर्व आपल्या उपभोगाच्या आहारी जात आहेत. एका अंदाजानुसार, 200 वर्षांनंतर समुद्राच्या पाण्याची पातळी सुमारे 230 फुटांनी वाढण्याची शक्यता आहे आणि त्यामुळे समुद्रकिनारी वसलेली अनेक शहरे पाण्यात बुडतील. याचे एक उदाहरण म्हणजे अमेरिकेतील न्यू ऑर्लिन्स शहर, ज्याच्या भोवती समुद्राची भिंत आणि धरणे बांधली जात आहेत, कारण समुद्राची पातळी दोन फुटांनी वाढली तर हे शहर पूर्णपणे बुडून जाईल, असे काहीसे या समुद्रावर स्थिरावले आहे. समुद्र किनारा. इतर शहरांमध्ये देखील आहे. त्याच वेळी, तुर्कीमध्ये नुकताच झालेला विनाशकारी भूकंप आणि जोशीमठ, उत्तराखंडमधील जमीन खचल्यामुळे उद्भवलेली परिस्थिती आपल्याला निसर्गाशी छेडछाड करणे हा एक आविष्कार मानल्यास त्याचे परिणाम गंभीर होतील, असा इशारा देत आहेत.
मानवी चुकांमधून शिका, वादाचे मुद्दे केवळ विकासाच्या भांडवलशाही मॉडेलपुरते मर्यादित नसावेत, तर आपण पर्यावरणीय सुधारणांकडे गांभीर्याने पावले टाकली पाहिजेत. आज मानवी संस्कृती विविध प्रकारच्या प्रदूषणामुळे त्रस्त आहे. जीवनावश्यक हवा गुदमरणारी झाली आहे. अमृतसारखं पाणी हे मृत्यू आणि रोगांचे प्रमुख कारण बनले आहे. ज्या नद्यांना जीवदान द्यायचे ते आता नाल्यात रूपांतरित झाल्याने पिण्याच्या पाण्याचे संकट वाढत आहे. विषारी रसायनांनी पृथ्वीची नैसर्गिक सुपीकता चाटली आहे. हवामान चक्र बदलत आहे आणि बिघडत आहे. समुद्राची पातळी वाढत आहे. श्वासोच्छवासासाठी सिलेंडरमध्ये स्वच्छ ऑक्सिजन मिळत आहे. पिकांची उत्पादकता घसरत आहे. नैसर्गिक आपत्तींची वारंवारता आणि आकार वाढत आहे. एवढे करूनही आपण कार्बन उत्सर्जनात होणारी घट थांबवू शकत नाही, त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान १ ने वाढले आहे. 5 डिग्री सेल्सिअस पर्यंत वाढ होण्याची शक्यता आहे. आज सर्वच देश वेगवेगळ्या मंचांवरून ग्लोबल वॉर्मिंगला तोंड देण्यासाठी पेट्रोल आणि डिझेलऐवजी अक्षय ऊर्जा आणि कार्बन क्रेडिट प्रणाली वापरण्याचा सल्ला देत आहेत.
आज जगातील लोक तथाकथित विकासाचा फटका, प्रदूषण आणि हवामान बदलाच्या रूपात आणि पृथ्वीच्या विनाशाच्या भीतीच्या रूपात भोगत आहेत. शाश्वत आणि सर्वसमावेशक विकासावर भर देऊन, पृथ्वीला संभाव्य विनाशापासून वाचवण्यासाठी विविध मंचांवर प्रयत्न केले जात आहेत. दुसरीकडे, विकसित देशांनी औद्योगिकीकरण केल्यानंतर, पृथ्वीची नैसर्गिक संपत्ती पिळून काढल्यानंतर आता विकसनशील देशांवर विकास करण्याची पाळी आली असताना, पृथ्वी वाचवण्याची बांधिलकी त्यांच्यावर लादली जात आहे. विकसित देश पर्यावरणाप्रती आपली जबाबदारी पार पाडायला तयार नाहीत. दोघांनाही सहमतीच्या टप्प्यावर पोहोचावे लागेल कारण धोका सर्वांवर आहे. सोबतच हे समजून घेतले पाहिजे की समस्या जागतिक स्तरावरची आहे, तर मग त्याचे निराकरण स्थानिक का करावे. लोकसंख्या नियंत्रणासाठी कायदेशीर उपाययोजना करण्याबरोबरच सरकारांना ‘रिसायकल, रिड्यूस आणि रियूज’ हे धोरण अवलंबावे लागेल. त्यामुळे संसाधनांच्या उपलब्धतेसह तो समतोल राखला जातो. आपण समजून घेतले पाहिजे की पृथ्वी कायम राहणार आहे पण खरे संकट मानवांवर आहे. कुणीतरी अगदी बरोबरच म्हटलंय, ‘जेव्हा शेवटचं झाड कापलं जाईल, शेवटची नदी कोरडी पडेल, शेवटच्या माशाची शिकार होईल, तेव्हा माणसाला कळेल की तो पैसा खाऊ शकत नाही.’ येत्या काही दशकांत परिस्थिती आपलं आयुष्य ठरवेल.