खेळांमध्ये महिलांचा वाढता सहभाग

Increasing participation of women in sports

”मैं हमेशा ये सोच के रोता रहा कि छोरा होता तो देश के लिये गोल्ड लाता। ये बात मेरे समझ में न आई कि गोल्ड तो गोल्ड होता है, छोरा लावे या छोरी।”
2016 मध्ये आलेल्या आमिर खानच्या ‘दंगल’ चित्रपटातील हा संवाद आपण सर्वांनी ऐकला असेल. हा केवळ एका चित्रपटाचा संवाद नाही ज्याचा आस्वाद घेतला गेला आणि मागे सोडला गेला, तर ही एक अतिशय खोल गोष्ट आहे जी आजपर्यंत आपला भारतीय समाज पूर्णपणे आत्मसात करू शकलेला नाही. होय, आपण स्त्री-पुरुष समानतेबद्दल कितीही बोलतो, परंतु वास्तव हे आहे की आजही भारतात लैंगिक असमानता मोठ्या प्रमाणावर आहे, त्याचे जिवंत उदाहरण क्रीडा जगत आहे. असो, भारताचा खेळाकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन नेहमीच सुस्त राहिला आहे, त्यातही महिलांना प्रोत्साहन देणे तर दूरच आहे. अशा परिस्थितीत सामाजिक निषिद्ध आणि पुरेशा पाठिंब्याचा अभाव झुगारून आपला झेंडा फडकवणाऱ्या मेरी कोम, विनेश फोगट, बबिता फोगट, मानसी जोशी, दुती चंद, पीव्ही सिंधू, हिमा दास या महिला खेळाडूंना विसरता येणार नाही. आज या लेखात आम्ही आपल्या कर्तृत्वाने क्रीडा जगतात आणि समाजात एक उदाहरण बनलेल्या या महिला खेळाडूंबद्दल आपल्याला कळेलच, शिवाय या क्षेत्रात महिलांचा सहभाग तुलनेने कमी असण्यामागील कारण काय आहे, हेही कळेल; आजही बहुतांश कुटुंबे आपल्या मुलींना क्रीडा क्षेत्रात करिअर करण्यासाठी पाठबळ का देत नाहीत.

राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खेळातील पुरुषांच्या वर्चस्वाला आव्हान देणाऱ्या या महिला खेळाडूंच्या संघर्षाच्या कहाण्या ऐकून तुम्हालाही ‘म्हारी चोरियां छोरों से कम हैं के’ म्हणायला भाग पडेल.

हिमा दास-
धिंग एक्सप्रेस या नावाने प्रसिद्ध असलेल्या हिमा दास यांचा जन्म 9 जानेवारी 2000 रोजी आसाममधील नागाव जिल्ह्यातील धिंग गावात झाला. त्यांच्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती चांगली नव्हती. त्यांच्या वडिलांकडे फक्त दोन बिघे जमीन होती त्यावर ते शेती करून आपला उदरनिर्वाह करत होते. सुरुवातीला हिमा तिच्या भाताच्या शेतातच सराव करायची. पैशाअभावी त्याच्याकडे चांगले बूटही नव्हते. हिमाला फुटबॉलमध्ये स्ट्रायकर बनायचे होते. एके दिवशी त्याची धावण्याची क्षमता पाहून कोणीतरी त्याला अॅथलीट होण्याचा सल्ला दिला आणि इथून त्याचा अॅथलीट होण्याचा प्रवास सुरू झाला. आम्ही तुम्हाला सांगतो की, ट्रॅक इव्हेंटमध्ये जागतिक स्तरावर सुवर्ण जिंकणारी हिमा ही पहिली भारतीय खेळाडू आहे. हिमाची आवड आणि कामगिरी पाहून तिला आसाम पोलिसात उपअधीक्षक (डीएसपी) बनवण्यात आले आहे. हिमा दासने अनेक स्पर्धांमध्ये सुवर्णपदके जिंकली आहेत.

मेरी कोम-
बॉक्सर मेरी कोमचा जन्म 1 मार्च 1983 रोजी भारताच्या ईशान्येकडील मणिपूर राज्यातील एका छोट्या गावात झाला. त्यांचे बालपणही गरिबीत गेले. बॉक्सिंग सुरू केल्यानंतर, मेरीला माहित होते की बॉक्सिंगमध्ये करिअर करण्याच्या तिच्या कल्पनेला तिचे कुटुंब कधीही मान्यता देणार नाही, ज्यामुळे तिने ही गोष्ट तिच्या कुटुंबापासून गुप्त ठेवली. सन 1998 ते 2000 पर्यंत ती माहिती न देता घरी प्रशिक्षण घेत राहिली. 2000 मध्ये, जेव्हा मेरीने मणिपूरमध्ये ‘महिला बॉक्सिंग चॅम्पियनशिप’ जिंकली आणि बॉक्सर पुरस्कार प्राप्त केला तेव्हा कुटुंबाला ती बॉक्सर असल्याचे समजले. मोठी गोष्ट म्हणजे ज्या भारतात लग्न आणि मुले ही महिला खेळाडूंच्या कारकिर्दीचा शेवट मानला जातो, तिथे मेरी कोमने आई झाल्यानंतरही खेळणे सोडले नाही. तीन मुलांची आई होऊनही मेरी कोमने विश्वविजेतेपद पटकावले. एकूण आठ जागतिक चॅम्पियनशिप पदके जिंकणारी ती जगातील एकमेव बॉक्सर आहे.

विनेश फोगट-
कुस्तीपटू विनेश फोगट हिचा जन्म 25 ऑगस्ट 1994 रोजी भारतातील सर्वात कमी लिंग गुणोत्तर असलेल्या राज्यांपैकी एक असलेल्या हरियाणा राज्यात झाला. विनेशने आपल्या गावात कुस्तीचा सराव सुरू केला तेव्हा विनेशला कुस्ती, मुलांचा खेळ समजला जाणारा खेळ, कपडे निवडण्यासाठी खूप त्रास सहन करावा लागला, पण विनेशने हार मानली नाही आणि या प्रवासात वडिलांच्या पश्चात डॉ. त्याला साथ दिली.काकांनी दिली या क्रीडा विश्वात विनेशने जागतिक अजिंक्यपद स्पर्धेत कांस्यपदक आणि राष्ट्रकुल स्पर्धेत सुवर्णपदक पटकावून तिरंग्याची शान उंचावली आहे. हे जाणून घेणे देखील महत्त्वाचे आहे की, जागतिक स्पर्धेत दोन पदके जिंकणारी विनेश ही देशातील पहिली महिला कुस्तीपटू आहे.

दुती चंद –
विनेश फोगट सारख्या खेळाडूंनी पितृसत्ताक मानसिकतेला आव्हान दिले असताना, दुती चंद यांनी गरिबी आणि लिंग यांच्यातील रूढीवादी कल्पना तोडल्या. दुती यांचा जन्म ३ फेब्रुवारी १९९६ रोजी ओरिसा राज्यातील जाजपूर जिल्ह्यात झाला. त्याचे वडील विणकर होते. त्याची आईही विणकराचे काम करायची. घरची आर्थिक परिस्थिती चांगली नव्हती, पण दुतीची मेहनत पाहून एक दिवस ती खूप पुढे जाईल याची तिच्या घरातील आणि गावातील सर्वांना खात्री होती. ‘होनाहर बिरवान के चिकने पात’ ही म्हण द्युतींना पूर्णपणे लागू पडते. इतकंच नाही तर या गेममध्ये सहभागी होण्यासाठी दुतीला कायदेशीर लढाईही लढावी लागली, पण ही लढाईही दुतीने जिंकली. आज दुती हा भारतातील सर्वात वेगवान धावपटूंपैकी एक आहे.

पीव्ही सिंधू-
पीव्ही सिंधू, मूळची तेलंगणाची, वयाच्या २१ व्या वर्षी रिओ ऑलिम्पिकमध्ये रौप्य पदक जिंकणारी पहिली भारतीय बॅडमिंटनपटू आहे. जगातील टॉप-10 खेळाडूंमध्ये त्याचा समावेश होतो. सिंधूपूर्वी कोणत्याही भारतीय खेळाडूने, मग तो पुरुष असो वा महिला, जागतिक बॅडमिंटन चॅम्पियनशिप जिंकलेली नाही.

महिलांचा खेळातील सहभाग किती?

आकडेवारीबद्दल सांगायचे तर, गेल्या पाच वर्षांत राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर महिला खेळाडूंच्या संख्येत लक्षणीय वाढ झाली आहे. क्रीडा मंत्रालयाच्या अहवालानुसार, 2018 ते 2020 या कालावधीत खेलो इंडिया गेम्समध्ये महिला खेळाडूंच्या सहभागामध्ये एकूण 160 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. त्याच वेळी, ऑलिम्पिक डेटाबेसनुसार, 2000 मध्ये, ऑलिम्पिक खेळांमध्ये महिलांचा एकूण सहभाग 38 टक्के होता, जो 2016 मध्ये 45 टक्के आणि 2020 मध्ये 47 टक्के इतका वाढला.

खेळांमध्ये पुरेशा प्रमाणात महिलांचा सहभाग नसण्याची काही कारणे असू शकतात-

1. एका संशोधनादरम्यान लोकांनी सांगितले की, शाळांकडून खेळावर भर न देणे आणि सुविधांचा अभाव ही यामागची प्रमुख कारणे आहेत.

2. महिलांना दररोज लैंगिकतेच्या अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते, मग ते कामाचे ठिकाण असो किंवा घर. त्यांचा पेहराव, त्यांचे संभाषण आणि वागणूक यावर लक्ष ठेवले जाते आणि त्या आधारे त्यांचे मूल्यांकन केले जाते.

3.बहुतेक लोकांचा असा विश्वास आहे की महिला खेळाडूंना मातृत्व आणि क्रीडा कारकीर्द संतुलित करण्यासाठी आव्हानांचा सामना करावा लागतो.
याव्यतिरिक्त, महिला खेळाडूंना पुरुष खेळाडूंपेक्षा कमी मानधन दिले जाते, ज्यामुळे त्यांना स्पर्धा करणे आणि दीर्घ कालावधीसाठी खेळात सहभागी राहणे कठीण होते.

4.क्रीडा जगतात महिलांच्या अथक प्रयत्नांनंतरही त्यांना त्यांच्या पुरुष समकक्षांच्या तुलनेत समान सन्मान किंवा मान्यता मिळत नाही.

5.काही वेळा सुरक्षित पर्याय उपलब्ध नसताना, इतर कुटुंबांसोबत कारपूलिंग किंवा मुलीला कुटुंबासह घरी राहण्याशिवाय दुसरा पर्याय नसतो.

6.अलीकडील प्रगती असूनही, वास्तविक किंवा कथित लैंगिक अभिमुखता आणि लिंग ओळखीच्या आधारावर महिला खेळाडूंविरुद्ध भेदभाव कायम आहे.

7.प्रशिक्षित आणि दर्जेदार प्रशिक्षकांचा अभाव हेही एक मोठे कारण आहे. काहीवेळा प्रशिक्षक त्या मुलांना प्रशिक्षण देण्यावर अधिक लक्ष केंद्रित करतात ज्यांच्याकडे प्रशिक्षणासाठी जास्त पैसे असतात.

8.माध्यमांमध्ये महिला खेळांचे अनेकदा कमी प्रतिनिधित्व केले जाते, ज्यामुळे महिला खेळाडूंना मान्यता आणि प्रायोजकत्वाच्या संधी मिळणे कठीण होते.

ऑलिम्पिक आणि पॅरालिम्पिकमध्ये भारतीय महिलांची अप्रतिम कामगिरी हे एक संकेत आहे की बदलाची लाट सुरू आहे जी खूप पुढे जाईल. केवळ व्यावहारिक आणि सामाजिक बदलामुळेच महिलांना पुढे येण्याची दारे खुली होतील. स्त्रिया जसजसे त्यांचे शिक्षण, करिअर आणि त्यांच्या आयुष्याबाबत निर्णय घेण्यास अधिक सक्षम होत जातील तसतसे लोक ते स्वीकारू लागतील आणि खेळासारख्या क्षेत्रातही त्यांचा सहभाग वाढेल. थोडक्यात, आपण सर्वांनी आपल्या परंपरागत विचारसरणीतून बाहेर पडून हे स्वीकारले पाहिजे की ” पदक विजेते झाडांवर उगवत नाहीत, ते प्रेमाने, मेहनतीने आणि समर्पणाने घडवावे लागतात”.