छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जिंकलेले किल्ले 

Forts conquered by Chatrapati Shivaji Maharaj

मराठा साम्राज्य आणि महाराष्ट्राच्या इतिहासात छत्रपती शिवाजी महाराज सर्वात धाडसी आणि महान योद्धा होते. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या कारकिर्दीत मराठवाड्यातील सुमारे 360 किल्ले जिंकले.

1. शिवनेरी किल्ला

शिवनेरी छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान आहे. गडावर शिवाई देवीचे एक छोटेसे मंदिर आहे. देवगिरी यादव यांच्या ताब्यात असल्याने शिवनेरी म्हणून ठेवले गेले नाही. दुर्दैवाने, मराठा राज्यकर्ते त्यावर राज्य करू शकले नाहीत, परंतु मराठ्यांनी दोनदा त्याचा पराभव करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न केला.

मुख्य गेट व्यतिरिक्त किल्ल्याचा साखळी दरवाजा आहे, तेथे पर्यटकांना शांतता घेऊन डोंगरावर चढून किल्ल्यापर्यंत जावे लागते. या किल्ल्यात राजमाता जिजाबाई आणि तरुण छत्रपती शिवाजी महाराज यांचा पुतळा, बदामी तलाव नावाचा पाण्याचा तलाव आणि गंगे आणि यमुना नावाच्या दोन पाण्याचे झरे आहेत, जिथे वर्षभर पाणी शिल्लक आहे.

2. तोरणा किल्ला

वयाच्या 16 व्या वर्षी छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जिंकलेला हा पहिला गड आहे. तसेच प्रंचडगड म्हणून ओळखले जाते. ज्याचा जन्म ‘प्रचंड’ या मराठी शब्दापासून झाला आणि त्याचा अर्थ विशाल आणि ‘गढ़’ म्हणजे गड. गडाच्या आत अनेक स्मारके बांधली गेली आहेत. हा किल्ला समुद्रसपाटीपासून 4603 फूट उंचीवर आहे.

संभाजी महाराजांच्या हत्येनंतर मोगल सम्राट औरंगजेबाने किल्ला ताब्यात घेतला आणि नंतर त्याचे नाव ‘फुतुलगाब’ ठेवण्यात आले.

3. राजगड किल्ला

राजगड हा भारताच्या पुणे जिल्ह्यात एक डोंगराळ किल्ला आहे. ही मराठा साम्राज्याची राजधानी आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या आयुष्याची 26 वर्षे राजगडमध्ये घालविली. 1665 मध्ये पुरंदरच्या तहात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जयसिंग विरूद्ध दिलेला 17 किल्ल्यांपैकी हा किल्ला आहे. राजगड अनेक ऐतिहासिक घटनांचे ठिकाण आहे.

छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मुलगा राजाराम यांचा जन्म, छत्रपती शिवाजीच्या राणी साईबाईंचा मृत्यू, अफझलखानाच्या मस्तकाचा दफन आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांचा आग्रा येथून आगमन येथेच झाले.

3. लोहगड किल्ला

लोहगड हा भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील अनेक डोंगरी किल्ल्यांपैकी एक आहे. लोणावळा हिल स्टेशनजवळ आणि पुण्यापासून 52 किलोमीटर, लोहगड समुद्रसपाटीपासून 1,033 मीटर उंच आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दोन वेळा हा किल्ला जिंकल्यानंतर लोहगडला मोक्याच्या जागेचे महत्त्व आहे.

या किल्ल्याला प्राचीन काळापासून खूप महत्त्व आहे आणि हा किल्ला खंडाळ्याचा व्यापारी मार्ग देखील होता. हा किल्ला पाच वर्षे मुघल साम्राज्याच्या ताब्यात होता. लोहगडावर वेगवेगळी राज्ये झाली आहेत, ज्यात मुख्यत: सातवाहन, चालुक्य, राष्ट्रकूट, यादव, ब्राह्मण, निजाम, मोगल आणि मराठे यांचा समावेश आहे.

1948 मध्ये लोहगड छत्रपती शिवाजीने ताब्यात घेतला आणि 1965 मध्ये पुरंदरच्या करारामुळे त्यांना हा किल्ला मोगलांच्या ताब्यात द्यावा लागला. 1970 मध्ये छत्रपती शिवाजीने किल्ला परत मिळवला आणि त्याचा खजिना लपवण्यासाठी त्याचा उपयोग करत होता. पेशव्यांच्या काळात नाना फडणवीस काही काळ इथे राहिले आणि त्यांनी येथे बरीच स्मारकेही बांधली.

सध्या हा किल्ला भारत सरकारच्या अखत्यारीत आहे.

4. विजयदुर्ग किल्ला

विजयदुर्ग हा सिंधुदुर्ग किनाऱ्यावरील सर्वात जुना किल्ला आहे. हा एक सुंदर आणि अभेद्य समुद्र किल्ला आहे. विजयादूर्ग हा छत्रपती शिवाजींचा सर्वोत्कृष्ट विजय मानला जातो.

हा किल्ला मराठा युद्धनौकाचा अँकर म्हणून वापरला जात होता, कारण वाघोटन खाडीने हा किल्ला घेरला होता. विजय दुर्ग यापूर्वी ‘घेरिया’ म्हणून ओळखला जात असे, परंतु जेव्हा 1953 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी ते ताब्यात घेतले तेव्हा त्यांनी त्यास विजय दुर्ग असे नाव दिले. हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या दोन किलोंपैकी एक आहे जिथे छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वत: भगवा रंगाचा झेंडा लावला तर दुसर्‍या किल्ल्याचे नाव तोरणा आहे.

या किल्ल्यात नुकत्याच झालेल्या ‘किल्ला’ या मराठी चित्रपटाचे चित्रीकरण करण्यात आले आहे.

5. रायगड किल्ला

महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक युगातील रायगड किल्ला म्हणजे मराठा साम्राज्याची राजधानी. येथे छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक मराठा साम्राज्याचा अधिकृत राजा म्हणून झाला. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्यात अखेरचा श्वास घेतला.

महाड येथे स्थापित हा टेकडी किल्ला पूर्वी रायरी म्हणून ओळखला जात असे. हे छत्रपती शिवाजीकडून 1656 मध्ये चंद्रराव येथून अधिग्रहण केले गेले होते आणि बदल व सुधारणा केल्या नंतर त्याचे नाव रायगड करण्यात आले. पुढे हा किल्ला छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या साम्राज्याची राजधानी देखील बनला. छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेकही याच किल्ल्यात करण्यात आला. 1680 मध्ये छत्रपती शिवाजींनी या किल्ल्यावर शेवटचा श्वास घेतला.

1689 मध्ये, ज़ुल्फिखर खानने किल्ला ताब्यात घेतला आणि त्याचे नाव ‘इस्लामगड’ ठेवले. पुढे 1818 मध्ये ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीने तोफांचा वापर करून हा किल्ला पाडला.

6. सिंधुदुर्ग किल्ला

सिंधुदुर्ग किल्ला हा मराठा साम्राज्याचा एक शक्तिशाली किल्ला आहे. मराठा साम्राज्याचा शक्तिशाली नौदल तळ येथे होते आणि सिंधुदुर्ग हा एक सर्वात चांगला समुद्र किल्ला होता. गडावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचे एकमेव मंदिर आणि त्यांच्या पादुका आहेत.

हा किल्ला नौदल जहाजांसाठी सुरक्षित तळ होता आणि हीरोजी इंदलकर यांच्या देखरेखीखाली 1664. मध्ये बांधण्यात आला. या किल्ल्याचे मुख्य उद्दीष्ट म्हणजे भारतातील वाढत्या परदेशी वसाहतीच्या तुकड्याचे तुकडे करणे. हा किल्ला 30 फूट उंचीच्या 48 एकरांवर पसरलेला आहे.

सध्या हा किल्ला पर्यटनस्थळ बनला आहे. आणि या ठिकाणी पोहोचण्यासाठी घाट उपलब्ध आहेत.

7. पन्हाळा किल्ला

बाराव्या शतकात बांधलेला पन्हाळा हा महाराष्ट्रातील सर्वात प्राचीन किल्ल्यांपैकी एक आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या आयुष्यातील 500 हून अधिक दिवस घालवले. 1689 मध्ये संभाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर औरंगजेबाने किल्ला ताब्यात घेतला. 1692 मध्ये परशुराम पंत प्रतिनिधींच्या नेतृत्वात किल्ले काशी रंगनाथ सरपोतदार यांनी ताब्यात घेतले.

1701 मध्ये औरंगजेबाने हा किल्ला पुन्हा ताब्यात घेतला, पण पंत अमात्य रामचंद्र यांनी ताब्यात घेतल्यानंतर काही महिन्यांनंतर हा कब्जा केला. नंतर 1844 मध्ये हा किल्ला इंग्रजांनी ताब्यात घेतला.

8. मुरुड जंजिरा

मुरुड जंजिरा बेट हे धोरणात्मक स्थान आणि सुंदर आर्किटेक्चरसाठी प्रसिद्ध आहे. गडाच्या प्रवेशद्वारावर आपले चार हत्तींनी स्वागत केले जाते, जे किल्ल्यात राहणा सिदियोच्या सामर्थ्याचे प्रतीक आहेत. हा किल्ला भारताच्या सर्वात मजबूत समुद्र किल्ल्यांपैकी एक मानला जातो.

17 व्या शतकात बांधलेला हा किल्ला प्राचीन अभियांत्रिकीचे एक अद्भुत उदाहरण आहे आणि अजूनही तो अबाधित आहे. वैभवाच्या शिखरावर, हा किल्ला 572 तोफांचा होता, त्यात 3 मुख्य तोफांचा समावेश होता – कलाबंगडी, चावरी आणि लंडाकसम. आजही आपण त्या तोफांना पाहू शकतो.

9. सिंहगड किल्ला

महाराष्ट्राच्या इतिहासात सिंहगडला विशेष महत्त्व आहे. सह्याद्रीच्या टेकडीच्या भालेश्वर रांगेत बांधलेला, सिंहगड जमिनीपासून 760 मीटर उंच आणि समुद्रसपाटीपासून 1312 मीटर उंचांवर वसलेला आहे. हा किल्ला पुणे शहराच्या दक्षिणेस सुमारे 30 कि.मी. अंतरावर आहे.

मोगलांशी भयंकर युद्धात हा किल्ला मराठ्यांनी ताब्यात घेतला. पण, तानाजी मालुसरे यांचे प्राण गमावले. आणि त्यांच्या निधनानंतर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी “गढ़ आला पण सिंह गेला” हे शब्द उच्चारले. म्हणूनच नंतर सिंहगड म्हणून ठेवण्यात आले. मराठा इतिहासाच्या पानांत तो अजूनही जिवंत आहे.

10. प्रतापगड किल्ला

प्रतापगड हा अक्षरशः ‘बहाल किला’ हा पश्चिम भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील एक मोठा किल्ला आहे. प्रतापगडच्या लढाईचे ठिकाण म्हणून महत्त्वाचा, किल्ला आता पर्यटनस्थळ म्हणून लोकप्रिय आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि शक्तिशाली अफझल खान यांच्या चकमकीसाठी प्रतापगड प्रसिद्ध आहे.