If the environment is saved, the world will be saved
असे वातावरण, ज्यापासून संपूर्ण विश्व आणि सजीव जगाभोवती आहे. केवळ मानवच नाही तर सर्व प्राणी, वनस्पती, नैसर्गिक वनस्पती इत्यादी पूर्णपणे वातावरणावर अवलंबून आहेत. वातावरणाशिवाय जीवनाची कल्पना करणे शक्य नाही, कारण पर्यावरण हे पृथ्वीवरील केवळ जीवनाचे अस्तित्व आहे. पर्यावरण आपल्याला निरोगी आयुष्य जगण्यासाठी शुद्ध पाणी, शुद्ध हवा, शुद्ध अन्न प्रदान करते.
दुसरीकडे, जर आपण सहजपणे म्हटले तर मानव आणि वातावरण एकमेकांचे पूरक आहेत आणि दोन्ही पूर्णपणे एकमेकांवर अवलंबून आहेत. दुसरीकडे, जर कोणत्याही नैसर्गिक किंवा मानवनिर्मित कारणांमुळे वातावरणावर परिणाम होत असेल तर त्याचा थेट परिणाम आपल्या जीवनावर होतो. पर्यावरणीय प्रदूषणामुळे हवामान आणि हवामान चक्रात होणा-या बदलांचा मानवी जीवनावर अनेक प्रकारे परिणाम होतो आणि या बदलामुळे मानवी जीवनाचे अस्तित्व धोक्यात येते. काही लोभामुळे मनुष्य झाडे तोडत आहे आणि निसर्गाशी खेळणे अशा बर्‍याच प्रतिक्रियांचे काम करीत आहे, ज्याचा आपल्या वातावरणावर वाईट परिणाम होत आहे.
आपल्याला लहानपणापासून शिकवलं जातं. भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे. इथे धर्म, भाषा, सण, परंपरा, खाद्यपदार्थ यांचं जे वैविध्य आहे; तसं जगात कुठल्याचं देशात नाही. हे आता इथे लिहिण्याचं कारण म्हणजे या सगळ्या गोष्टी शिकवताना एक गोष्ट मात्र कायमची आपल्याला सांगायची राहून गेलीये. किंबहुना ती गोष्ट या सगळ्यांपेक्षा महत्त्वाची, उल्लेख करण्याजोगी आहे हेच कुणाला कधी वाटलं नाहीये आणि हेच आपलं दुर्दैव आहे. ही गोष्ट म्हणजे आपल्या जगण्याला खरा अर्थ देणारी आपली जैवविविधता. आपला देश जैवविविधतेच्या बाबतीत जगातील टॉप 17 देशांत येतो. या बाबतीत जगात आपला 9 वा क्रमांक लागतो. आपल्या देशात जगातल्या जैवविविधतेच्या मोठ्या हॉटस्पॉटमधील चार हॉटस्पॉट आहेत. हिमालय पर्वतरांगा, पश्चिम घाट, उत्तर-पूर्वेकडच्या डोंगररांगा आणि अंदमान निकोबार द्वीपसमूह हे जैवविविधतेच्या दृष्टीने देशातले सर्वात संपन्न प्रदेश म्हणजे हॉटस्पॉट आहेत.
आजचे हवामान झपाट्यानं बदलतंय. उन्हाची काहिली दिवसेंदिवस वाढतेय. सकाळी पाऊस, दुपारी ऊन तर रात्री थंडी असे एकाच दिवसात तिन्ही ऋतू आजकाल बघायला मिळतायेत. जागतिक तापमानात गेल्या काही दशकात चांगलीच वाढ झालीय. पृथ्वीचे वाढतं तापमान, हवामानातील बदल यापासून निर्माण होणाऱ्या धोक्यांबाबत प्रत्येकानं जागरुक व्हायला पाहिजे. पर्यावरण हा मानवाच्या जीवनातील महत्वाचा भाग आहे. जाणवणारा आणि तरीही आचरणात आणण्याची वेळ झाल्यावर दुर्लक्षित होणारा असा हा विषय. अमेरिकेतील मूळ जमातीत (नेटीव्ह अमेरिकन्समधे) अशी म्हण आहे की,”हे जग तुम्हाला आंदण म्हणून मिळालेले नाही, तर तुमच्या पुढल्या पिढ्यांसाठी राखून ठेवण्याची एक जबाबदारी म्हणून मिळालेले आहे.” भारतीय संस्कृतीत प्राचीन काळापासून “पृथ्वीला” माता म्हणून संबोधण्यात आलंय. आज एकीकडे भरमसाठ प्रदूषण आणि वातावरणातील विविध बदलांमुळं निसर्गाचा समतोलही ढासळत चाललाय, शेवटी या सगळ्या गोष्टींचा परिणाम सर्व जीवसृष्टीवरच होणार यात काडीचीही शंका नाही आणि आता प्रत्येकानंच जाणीवपूर्वक प्रदूषण कसं टाळता येईल हा निर्धार करुन आमलात आणला, तर धरणीमातेला आपण वाचवू शकू.
जैवविविधतेच्या बाबतीत आपण कितीही संपन्न असलो तरी जगातल्या सात आश्चर्यात आपला ताजमहाल आहे हे जसं आपण अभिमानानं सांगतो. तसं आमच्याकडे हिमालय आहे किंवा सह्याद्री आहे हे आपल्या अभिमानाचा भाग कधीच नसतात. गेल्या काही वर्षांत जगानं तापमान वाढ, दुष्काळ, महापूर, त्सुनामी, चक्रीवादळ, भूस्खलन, अशी संकटं अनुभवली आहेत. आता आपण कोरोनासारख्या आपत्तीचा सामना करतोय. पण, लॉकडाऊनमुळे दिसणाऱ्या चमत्कारामुळे थक्क होतोय. चंदीगढमधून दिसणारा हिमालय, मुंबईच्या समुद्रात बऱ्याच वर्षांनी दिसलेले डॉल्फिन, मुंबई, दिल्लीसारख्या महानगरांत सध्या अनुभवायला मिळणारी शुद्ध हवा याचं आपल्याला मोठं कौतुक वाटतंय. पण, तरिही या गोष्टी कायम राहाव्यात यासाठी आपण कणभरही प्रयत्न करत नाही.
आपले पर्यावरण पृथ्वीवरील निरोगी जीवनासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. तरीही मानवनिर्मित तंत्रज्ञान आणि आधुनिक युगाच्या आधुनिकीकरणामुळे आपले वातावरण दिवसेंदिवस नष्ट होत आहे. तर आज आपण पर्यावरण प्रदूषणासारख्या सर्वात मोठ्या समस्येचा सामना करीत आहोत. पर्यावरणीय प्रदूषणाचा परिणाम आपल्या दैनंदिन जीवनातील विविध बाबींवर सामाजिक, शारीरिक, आर्थिक, भावनिक आणि बौद्धिकदृष्ट्या होत आहे. पर्यावरणीय प्रदूषण वातावरणात विविध प्रकारच्या आजारांना जन्म देते, ज्याचा एखाद्या व्यक्तीला आयुष्यभर त्रास होतो. ही कोणत्याही समुदायाची किंवा शहराची समस्या नाही तर जगभरातील समस्या आहे आणि कोणत्याही एका व्यक्तीच्या प्रयत्नाने या समस्येचे निराकरण होणार नाही.
खरं तर निसर्ग आपल्याला त्याच्या अंगाखांद्यावर मनसोक्तपणे बागडू देत आलाय. त्याचा सगळा खजिना त्यानं आपल्याला खुला केलाय. पण, आपण त्यालाच बोचकारतोय. त्यामुळे, निसर्ग कोपलाय. त्यानं काही छोटे मोठे धक्के देऊन इशारा दिलाय. तरिही आपल्याला जाणीव नाही. निसर्गाने आता माणसाशी युद्ध पुकारलंय. पुढच्या काही वर्षांत न भुतो न भविष्यती असं संकट माणसासमोर उभं ठाकणार आहे. आताच आपण निसर्गावरचा अत्याचार थांबवला नाही तर भविष्यात येणाऱ्या संकटापासून वाचायला डोक्यावरचं छत आणि पायाखालची जमीनही नसेल.