लोकराजा – राजर्षी छत्रपती शाहूमहाराज

Lokraja – Rajarshi Chhatrapati Shahumaharaj

आज छत्रपती शाहू महाराज यांची पुण्यतिथी आहे. त्यांची पुण्यतिथी महाराष्ट्रातील जनता मोठ्या थाटामाटात साजरी करते. मराठा छत्रपती शाहू महाराज हे मराठ्यांच्या भोंसले घराण्यातील एक राजे होते. शाहू महाराज हे भारतातील कोल्हापूर संस्थानाचे पहिले महाराज असल्याचे म्हटले जाते.

शाहू महाराजांना भारतातील सामाजिक लोकशाहीचे संस्थापक आणि बहुजनांचे उद्धारक म्हटले जाते. शाहू महाराजांना लोकशाहीवादी आणि समाजसुधारक म्हटले जाते. शाहू महाराजांनी आपल्या कारकिर्दीत मागासलेल्या जातींसाठी अनेक कामे केली. त्यांनी आपल्या राजवटीत जात-धर्माचा विचार न करता सर्वांना प्राथमिक शिक्षण दिले.

शाहू महाराजांचा जन्म २६ जून १८७४ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल गावातील घाटगे शाही मराठा कुटुंबात झाला. त्यांचे जन्माचे नाव यशवंतराव घाटगे होते. त्यांच्या वडिलांचे नाव जयसिंग राव आणि आईचे नाव राधाबाई होते. शाहू महाराजांनी लहान वयातच आई-वडील गमावल्याचे सांगितले जाते. शाहू महाराजांनी राजकोटच्या राजकुमार कॉलेजमधून औपचारिक शिक्षण पूर्ण केले.

दलितांच्या स्थितीत बदल घडवून आणण्यासाठी त्यांनी अशा दोन विशेष प्रथा संपुष्टात आणल्या ज्या युगप्रवर्तक ठरल्या. पहिली म्हणजे १९१७ मध्ये त्यांनी ‘बलुतदारी प्रथा ‘ संपवली , ज्याच्या बदल्यात अस्पृश्याला अल्प प्रमाणात जमीन दिली जात असे. त्याच्या आणि त्याच्या मालमत्तेसाठी. संपूर्ण गावासाठी कुटुंबातील सदस्यांकडून मोफत सेवा घेण्यात आली. त्याचप्रमाणे 1918 मध्ये कायदा करून राज्याची आणखी एक जुनी प्रथा ‘वतनदारी ‘ .गुलामगिरी संपुष्टात आणून भूमीसुधारणा राबवून महारांना जमीन मालक होण्याचा अधिकार दिला.या आदेशाने महारांची आर्थिक गुलामगिरी बर्‍याच अंशी दूर झाली.त्याच कोल्हापूरच्या राजाने १९२० साली एका मोठ्या मेळाव्यात अभिमानाने घोषणा केली. मनमाडमधील दलित म्हणाले- ‘आंबेडकरांच्या रूपाने तुम्हाला तुमचा तारणहार सापडला आहे, मला आशा आहे की ते तुमच्या गुलामगिरीचे बेड्या तोडतील.’ राजकारणाला दलितमुक्तीचे हत्यार बनवण्यात महत्त्वाचे योगदान दिले. जातीव्यवस्थेतील सत्तेच्या स्त्रोतांपासून वगळलेल्या वर्गाच्या हितासाठी केलेली अनेक कामे, ज्या गोष्टीसाठी ते इतिहासात विशेष स्मरणात आहेत, ती म्हणजे त्यांनी केलेली आरक्षणाची तरतूद.

1894 मध्ये शाहू महाराज कोल्हापूरच्या गादीवर बसले. या वेळी यशवंतराव घाटगे यांना छत्रपती शाहूजी महाराज असे नाव देण्यात आले. 1891 मध्ये शाहू महाराजांचा विवाह बडोद्यातील मराठा राजाची मुलगी लक्ष्मीबाई खानविलकर यांच्याशी झाला. त्यांना दोन मुले आणि दोन मुली अशी चार मुले होती.
1902 मध्ये शाहू महाराज इंग्लंडला गेले होते. त्यांनी तेथून आदेश काढून कोल्हापूर अंतर्गत प्रशासनातील ५० टक्के पदे मागासवर्गीयांसाठी राखीव ठेवली. महाराजांच्या या आदेशामुळे कोल्हापुरातील ब्राह्मणांना मोठा धक्का बसला. 1894 मध्ये शाहू महाराजांनी राज्याची सूत्रे हाती घेतली तेव्हा कोल्हापूरच्या सामान्य प्रशासनातील एकूण 71 पदांपैकी 60 पदांवर ब्राह्मण अधिकाऱ्यांची नियुक्ती करण्यात आली होती हे विशेष. तसेच 500 लिपिक पदांपैकी फक्त 10 ब्राह्मणेतर पदे होती. शाहू महाराजांनी मागासलेल्या जातींना संधी दिल्यामुळे 1912 मध्ये ब्राह्मण अधिकाऱ्यांची संख्या 95 पैकी 35 पदांवर आली. 1903 मध्ये शाहू महाराजांनी कोल्हापुरातील शंकराचार्य मठाची मालमत्ता जप्त करण्याचा आदेश दिला. किंबहुना, मठाला राज्याच्या तिजोरीचा मोठा पाठिंबा होता. कोल्हापूरच्या माजी महाराजांनी ऑगस्ट 1863 मध्ये काढलेल्या आदेशानुसार, कोल्हापूर मठाच्या शंकराचार्यांनी आपला उत्तराधिकारी नियुक्त करण्यापूर्वी महाराजांची परवानगी घेणे आवश्यक होते, परंतु तत्कालीन शंकराचार्यांनी त्या आदेशाला बगल देत कोल्हापूर संस्थानाच्या बाहेर असलेल्या संकेश्वर मठात राहायला गेले.

23 फेब्रुवारी 1903 रोजी शंकराचार्यांनी आपला उत्तराधिकारी नियुक्त केला. हे नवे शंकराचार्य लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांचे निकटवर्तीय होते. 10 जुलै 1905 रोजी त्याच शंकराचार्यांनी घोषणा केली की- “कोल्हापूर हे क्षत्रिय घराण्यातील भोसले घराण्याची जागा असल्याने, गादीचे वारसदार छत्रपती साहू महाराज हे स्वभावाने क्षत्रिय आहेत. शंकराचार्यांनी 1903 मध्ये त्यांचा उत्तराधिकारी नियुक्त केला. हे नवे शंकराचार्य लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांचे निकटवर्तीय होते. 10 जुलै 1905 रोजी त्याच शंकराचार्यांनी घोषणा केली की- “कोल्हापूर हे क्षत्रिय घराण्यातील भोसले घराण्याची जागा असल्याने, गादीचे वारसदार छत्रपती साहू महाराज हे स्वभावाने क्षत्रिय आहेत. शंकराचार्यांनी 1903 मध्ये त्यांचा उत्तराधिकारी नियुक्त केला. हे नवे शंकराचार्य लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांचे निकटवर्तीय होते. 10 जुलै 1905 रोजी त्याच शंकराचार्यांनी घोषणा केली की- “कोल्हापूर हे क्षत्रिय घराण्यातील भोसले घराण्याची जागा असल्याने, गादीचे वारसदार छत्रपती साहू महाराज हे स्वभावाने क्षत्रिय आहेत.

शाहू महाराजांवर समाजसुधारक ज्योतिराव गोविंदराव फुले यांचा खूप प्रभाव होता. छत्रपती शाहूंनी 1894 ते 1922 अशी सलग 28 वर्षे राज्य केले. या काळात त्यांनी अनेक सामाजिक सुधारणा केल्या. विशेषतः मागासलेल्या समाजासाठी आणि खालच्या जातींसाठी त्यांनी अनेक बदल केले. त्यांनी सर्वांना समान संधी दिली तसेच शिक्षित विद्यार्थ्यांना रोजगार मिळावा, याची काळजी घेतली. दुर्बल घटकांना ५० टक्के आरक्षण देण्याचे कामही त्यांनी केले होते. यातील अनेक धर्मादाय कामे २६ जुलै १९०२ रोजी झाली.

छत्रपती शाहू महाराज समाजातील सर्व लोकांना समान हक्क मिळावेत या मताचे होते. त्यांनी समाजातील उच्च वर्गाला विशेष दर्जा देण्यास नकार दिला. त्यांनी ब्राह्मणांना राजेशाही धर्म सल्लागारांच्या पदावरून काढून टाकले. शाहू महाराजांनीही महिलांच्या परिस्थिती सुधारण्यासाठी अनेक गोष्टी केल्या आहेत. त्यांनी मुलींसाठी स्वतंत्र शाळा-कॉलेजही काढले. देवदासी पद्धतीवर बंदी घालण्याची शिफारसही त्यांनी केली. त्यांनी विधवा पुनर्विवाहांना कायदेशीर मान्यता दिली आणि बालविवाह थांबवण्याचा प्रयत्न केला.

६ मे १९२२ रोजी शाहू महाराजांचे निधन झाले. मृत्यूपूर्वी त्यांनी आपला मोठा मुलगा राजाराम तिसरा याला कोल्हापूरचा महाराजा म्हणून घोषित केले.