महिला समानता दिन

Women’s Equality Day 

काही सहस्त्र वर्षापासून विशेषता मनुस्मृतीच्या काळापासून स्त्रियांवर अनेक बंधने आली होती. ‘ न स्त्री  स्वातंत्र्यम् अह्रति’  ही मनुस्मृति स्त्रीच्या तोंडावर सतत फेकली जात असे. चूल आणि मुल हेच तिचे कार्यक्षेत्र ठरवून तिला चार भिंतीच्या आत अडकवले गेले होते. दुबळी, अबला, अशी तिची टेहळणी केली जात असे, तर काही ठिकाणी गृहदेवता, स्वामिनी कोणत्या शब्दातील बंधनात टाकले जात असे. दागिन्यांनी मढलेली अर्धांगी कुणी आपल्या प्रतिष्ठेचे प्रतीक मानत असे.

गेल्या शतकात अनेकांच्या प्रयत्नातून स्त्री थोडी बंधनातून बाहेर पडत आहे. शिक्षणाची दारे खुली झाल्यावर तिने आपल्या प्रगतीचा वेग वाढला आहे. मानवी जीवनातील कोणते क्षेत्र तिला आता नवे राहिलेले नाही. पुरुषाच्या बरोबरीने ती प्रत्येक क्षेत्रात अगदी रणांगणावर ही आपली कर्तबगारी गाजवत आहे. आजही स्त्री मुक्त आहे, असे म्हणता येईल का? स्त्रीमुक्तीच्या या प्रश्नाचा विचार करताना दोन वेगवेगळ्या पातळीवर हा विचार केला पाहिजे. शहरी स्त्री आणि ग्रामीण पातळीवरील स्त्री. स्त्रियांनी ज्ञानार्जन केल्यावर त्या शिक्षिका झाल्या, प्राध्यापक, प्राचार्य, डॉक्टर, इंजिनीयर, वकील, न्यायाधीश, संशोधक, वाहन चालक, अधिकारी, मंत्री, पंतप्रधान, राष्ट्रप्रमुख ही झाल्या, पण अशी ही कामगिरी करणाऱ्या स्त्रिया मूठ भरच. बाकीच्या सर्वसामान्य स्त्रियांचे प्रश्न सुटतात का ?  खरोखर ती मुक्त झाली आहे का ?

आजची स्त्री सुशिक्षित आहे.  स्त्री घरदार दोन्ही सांभाळत असते. ज्ञानसंपादनामुळे तिला स्वतःचे क्षेत्र निर्माण झालेली आहेत, आज ते प्रत्येक क्षेत्र गाजवत आहे. सोबत आपले घरदार सांभाळत असते, मुलांच्या विकासासाठी धडपडत असते; परंतु ती मुक्त नसते. तिलाही आपले  घर टिकवण्यासाठी अनेक तडजोडी कराव्या लागतात; स्वतःच्या मतांना, इच्छांना मुरड घालावी लागते.

दरवर्षी 26 ऑगस्ट हा ‘महिला समानता दिवस’ म्हणून जगभरातील महिलांचा दर्जा मजबूत करण्याच्या आणि त्यांना समाजाच्या प्रत्येक क्षेत्रात पुरुषांप्रमाणे समान अधिकार आणि सन्मान देण्याच्या उद्देशाने साजरा केला जातो. महिला समानता दिन महिला सक्षमीकरणाला प्रोत्साहन देतो. यानिमित्ताने महिलांना त्यांच्या हक्कांबाबत जागरूक केले जाते. हा दिवस साजरा करण्याची सुरुवात अमेरिकेत झाली. मात्र, आता भारतासह अनेक देश महिला समानता दिन साजरा करतात.

भारताने स्वातंत्र्यानंतर महिलांना पुरुषांच्या बरोबरीने मतदानाचा अधिकार दिला, पण खऱ्या समानतेबद्दल बोलायचे झाले तर भारतात स्वातंत्र्य मिळून इतक्या वर्षानंतरही महिलांची स्थिती लक्षात घेण्यासारखी आहे. येथे अशा सर्व महिला दिसतात, ज्यांनी सर्व प्रकारच्या भेदभावाला न जुमानता प्रत्येक क्षेत्रात स्थान मिळवले आहे आणि प्रत्येकाला त्यांचा अभिमान वाटतो. पण या रांगेत त्या सर्व महिलांचाही समावेश करण्याची गरज आहे, ज्यांना आपल्या घरात आणि समाजात महिला असल्यामुळे दररोज विषमतेला सामोरे जावे लागते.

इंदिरा गांधी या देशाच्या पंतप्रधान होत्या आणि प्रतिभा देवीसिंह पाटील राष्ट्रपती होत्या . काँग्रेसच्या शीला दीक्षित , तामिळनाडू अध्यक्षा जयललिता , पश्चिम बंगाल तृणमूल काँग्रेसच्या अध्यक्षा ममता बॅनर्जी आणि बहुजन समाज पक्षाच्या अध्यक्षा मायावती यांनी चांगलेच नाव कमावले आहे . काँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी यांचा याआधीच जगातील सर्वात शक्तिशाली महिलांमध्ये समावेश करण्यात आला आहे. जर देशाची संसदपाहिलं तर सुषमा स्वराज आणि मीरा कुमार याही भारतीय राजकारणात प्रसिद्ध आहेत. कॉर्पोरेट क्षेत्र, बँकिंग क्षेत्र यांसारख्या क्षेत्रात इंद्रा नूयी आणि चंदा कोचर यांसारख्या महिलांनीही आपले कर्तृत्व सिद्ध केले आहे.

भारतीय कायद्यात महिलांना 11 वेगवेगळे अधिकार मिळाले आहेत. कार्यालयातील लैंगिक छळापासून संरक्षणाचा अधिकार, कोणतीही घटना घडल्यास झिरो एफआयआर नोंदवण्याचा अधिकार आणि समान वेतन मिळण्याचा अधिकार इत्यादी महत्त्वाच्या आहेत.

1- समान मोबदल्याचा अधिकार
समान मोबदला कायद्यात नोंदवलेल्या तरतुदींनुसार, जेव्हा पगार, वेतन किंवा मोबदला येतो तेव्हा लिंगाच्या आधारावर कोणताही भेदभाव केला जाऊ शकत नाही. नोकरदार महिलेला पुरुषाच्या बरोबरीने पगार मिळण्याचा अधिकार आहे.

2- सन्मान आणि शालीनतेचा अधिकार
महिलांना सन्मानाने आणि शालीनतेने जगण्याचा अधिकार मिळाला आहे. कोणत्याही परिस्थितीत महिला आरोपी असेल, तिची वैद्यकीय तपासणी केली जात असेल, तर हे काम दुसऱ्या महिलेच्या उपस्थितीत व्हायला हवे.

3- काम किंवा कामाच्या ठिकाणी छळापासून संरक्षण
भारतीय कायद्यानुसार कार्यालयात किंवा कामाच्या ठिकाणी एखाद्या महिलेचा शारीरिक छळ किंवा लैंगिक छळ होत असेल तर तिला तक्रार दाखल करण्याचा अधिकार आहे. या कायद्यानुसार, एक महिला 3 महिन्यांच्या कालावधीत शाखा कार्यालयातील अंतर्गत तक्रार समितीकडे (ICC) लेखी तक्रार देऊ शकते.

4- कौटुंबिक हिंसाचाराच्या विरोधात हक्क
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 498 अन्वये पत्नी, महिला लिव्ह-इन पार्टनर किंवा घरात राहणाऱ्या महिलेला घरगुती हिंसाचाराच्या विरोधात आवाज उठवण्याचा अधिकार आहे. पती, पुरुष लिव्ह-इन पार्टनर किंवा नातेवाईक त्यांच्या कुटुंबातील महिलांवर शाब्दिक, आर्थिक, भावनिक किंवा लैंगिक हिंसा करू शकत नाहीत. आरोपीला तीन वर्षांची अजामीनपात्र कारावासाची शिक्षा होऊ शकते किंवा दंड भरावा लागू शकतो.

5- ओळख न घेण्याचा अधिकार
स्त्रीच्या गोपनीयतेचे रक्षण करण्याचा अधिकार आपल्या कायद्यात अंतर्भूत आहे. जर एखादी महिला लैंगिक छळाची शिकार झाली असेल तर ती एकटीच जिल्हा दंडाधिकाऱ्यांसमोर तिचे म्हणणे नोंदवू शकते. एक महिला पोलीस अधिकाऱ्याच्या उपस्थितीत निवेदन देऊ शकते.

6- विनामूल्य कायदेशीर मदतीचा अधिकार
विधी सेवा प्राधिकरण कायद्यानुसार, बलात्कार पीडितेला मोफत कायदेशीर सल्ला घेण्याचा अधिकार आहे. विधी सेवा प्राधिकरणाद्वारे एका महिलेची व्यवस्था केली जाते.

7- रात्री महिलेला अटक करू शकत नाही
महिला आरोपीला सूर्यास्तानंतर किंवा सूर्योदयापूर्वी अटक करता येत नाही. प्रथमवर्ग न्यायदंडाधिकार्‍यांच्या आदेशाचा अपवाद आहे. जर एखाद्याच्या घरात चौकशी केली जात असेल तर हे काम महिला कॉन्स्टेबल किंवा कुटुंबातील सदस्यांच्या उपस्थितीत केले जावे, असेही कायदा सांगतो.

8- र्व्हचुअल तक्रार दाखल करण्याचा अधिकार
कोणतीही महिला आपली तक्रार आभासी पद्धतीने नोंदवू शकते. यामध्ये ती ईमेलची मदत घेऊ शकते. जर एखाद्या महिलेची इच्छा असेल तर ती तिची तक्रार नोंदणीकृत पोस्टल पत्त्यासह पोलिस स्टेशनला पत्राद्वारे पाठवू शकते. यानंतर एसएचओ एका कॉन्स्टेबलला महिलेच्या घरी पाठवतील जो जबाब नोंदवेल.

9- अभद्र भाषा वापरू शकत नाही
कोणत्याही स्त्रीचे (तिचे स्वरूप किंवा शरीराचा कोणताही भाग) कोणत्याही प्रकारे असभ्य, निंदनीय किंवा सार्वजनिक नैतिकता किंवा नैतिकता भ्रष्ट करणारी म्हणून चित्रित केली जाऊ शकत नाही. असे करणे दंडनीय गुन्हा आहे.

10- स्त्रीचा पाठलाग करू शकत नाही
IPC च्या कलम 354D अंतर्गत, कोणत्याही व्यक्तीवर कायदेशीर कारवाई केली जाईल जी एखाद्या महिलेचा पाठलाग करते, वारंवार नकार देऊनही संपर्क साधण्याचा प्रयत्न करते किंवा इंटरनेट, ईमेल सारख्या कोणत्याही इलेक्ट्रॉनिक संप्रेषणाद्वारे मॉनिटर करण्याचा प्रयत्न करते.

11- झिरो एफआयआर करण्याचा अधिकार
झिरो एफआयआर नुसार, ज्या ठिकाणी गुन्हा किंवा अपघात घडला असेल तिथून जवळ असलेल्या कोणत्याही पोलीस स्टेशनमद्ये प्राथमिक तपास अहवाल अर्ज (एफआयआर) दाखल करता येतो. त्यानंतर तो ज्या पोलीस स्टेशनच्या हद्दीत येतो तिथं पाठवला जातो. त्यामुळे घटनेवर त्वरीत कारवाई करणं शक्य होतं.